«ՄԱՐԱԼ»Ի 30-ԱՄԵԱԿԻ ՓԱՌԱՅԵՂ ԵԼՈՅԹԸ


Իսթանպուլահայ բեմը 30 երկար տարիներէ ի վեր «Մարալ»ի պարով կը փառաւորուէր արդէն։ Պենոն Գուզուպաշի եւ իր երախտաշատ ընկերներուն անմահ գործը, որ 1980-ի հեռաւոր տարիին ծնունդ կ'առնէր, իր հիմնադիրներն իսկ գուցէ զարմացնէր այսօր ստացած տարողութեամբ։ Եւ մանաւանդ իմաստո՛վ։ Պարը լեզու մըն է, խիստ ազգային լեզու մը, գիտե՛նք. անով կրնաք չըսուելիք բաներ ըսել, սէր խոստովանիլ, կամք արտայայտել, անցեալը վերլուծել, ներկան գնահատել, ապագայի ծրագրեր մշակել նոյնիսկ… Ձեր դիմացինը այդ լեզուն չխօսի իսկ կը հասկնայ, կը զգայ ձեր ըսածը, կը գուշակէ անոր իմաստը, կը գիտակցի կարեւորութեան։ «Մարալ», անոր աւելի քան 130 պարողներն ու պարուհիները՝ մանուկ, պատանի, երիտասարդ, երէց երէկ իրիկուն երկա՜ր պատմութիւն մը պատմեցին մեզի, աւանդապատում մը եւ մենք հասկցանք զիրենք։ Քանի մը ժամ հեռացանք մեր անմիջական իրականութենէն, տարուեցանք ուրիշ աշխարհներու երազով՝ առանց անգիտանալու սակայն, թէ բեմէն տրուածը մեր վերադառնալիք աշխարհին մէջ գոյատեւելու ուժը կը պատուաստէր մեզի։
«Լիւթֆի Քըրտար» կեդրոնին մէջ երէկ իրիկուն կայացած «Մարալ» երգի ու պարի համոյթի համերգը մաս կը կազմէր 30-ամեակի հանդիսութեանց։ Գագաթ մը յոբելենական ձեռնարկներու շարանին մէջ։ Հազարաւոր ներկաներ երեւոյթի աւարտին իրենք զիրենք բախտաւոր նկատած են անկասկած՝ ապրելով հազուագիւտ ձեռնարկի մը մասնակից դառնալու գոհունակութիւնը։ Երեկոյթի հիւրերու կարգին էին Յոյն Ուղղափառ եկեղեցւոյ Ն.Ս.Տ.Տ. Պարթոլոմէոս Ա. Ծայրագոյն Պատրիարքը, Հրէից Խախամապետ Իցհաք Հալէվա, Պատրիարքական Աթոռի Լուսարարապետ եւ Պատկ. Կրօնական Ժողովի Ատենապետ Գերշ. Տ. Արամ Ս. Արք. Աթէշեան, Հայ Կաթողիկէ համայնքի Աջակից Վիճակաւոր Արհի. Գէորգ Արք. Խազումեան Գերապայծառը, ինչպէս նաեւ Սեւ Ծովեան Տնտեսական Համագործակցութեան Կազմակերպութեան Միջազգային Քարտողարութեան մօտ Հայաստանի Մշտական Ներկայացուցիչ Կարէն Միրզոյեան, Ներկայացուցչութեան խորհրդական Արմէն Ոսկանեան, Շիշլիի Քաղաքապետ Մուսթաֆա Սարըկիւլ, Փոխ-քաղաքապետ Վազգէն Պարըն, Ս. Փրկիչ Ազգային Հիւանդանոցի Հոգաբարձութեան Ատենապետ Պետրոս Շիրինօղլու։ Ներկաներու հոսքը այնքան շատ էր, որ քիչ մըն ալ տեղատարափ անձրեւին պատճառով, համերգասրահ տանող բոլոր ճամբաները խցանուած էին։
Երեկոյթի բացման խօսքը արտասանեց Էսաեան Սանուց Միութեան Վարչութեան Ատենապետուհի Մարիամ Տրամէրեան։ Ան ողջունեց բարրաստիճան հիւրերը եւ բոլոր ներկաները, ըրաւ պատմականը «Մարալ»ին, յատկապէս յիշելով անոր հանգուցեալ երախտաւորներուն՝ Պենոն Գուզուպաշի եւ ապա Արսէն Փափազեանի նուիրական անունները, ինչպէս նաեւ Թալին Փափազեանն ու Յովհաննէս Պանտոյեանը, որոնք անելէ մը փրկած են «Մարալ»ը, երբ ան կը գտնուէր անդունդի եզրին։ Տրամէրեան առանձնացուց «Մարալ»ի գեղարուեստական ղեկավար ու պարուսոյց Կարպիս Չափքանն ու կողակիցը՝ Իրիս Չափքանը, որոնք մեծ նուիրումով ու զոհողութեամբ կուրծք կու տան բազում դժուարութիւններու՝ բարձր պահելու եւ նոր գագաթներու առաջնորդելու համար «Մարալ»ը։ Ան յիշեցուց, թէ «Մարալ» կը վայելէ Էսաեան Սանուց Միութեան ու Պէյօղլուի ընտանիքին նեցուկը՝ շնորհակալութիւն յայտնելով Ս. Երրորդութիւն եկեղեցւոյ Թաղային Խորհուրդի Ատենապետ Աբիկ Հայրապետեանին, Էսաեան Վարժարանի Տնօրէնուհի Սաթենիկ Նշանին, նախակրթութեան բաժնի Տնօրէնուհի Առլին Եշիլթէփէին եւ յարակից այլ մարմիններուն։
Շնորհակալութեան մասնաւոր արտայայտութիւններ եղան Մուսթաֆա Սարըկիւլի եւ Վազգէն Պարընի հասցէին, որոնք միշտ եղած էին պարախումբի կողքին։ Ի գնահատումն իրենց օժանդակութեան անոնց յանձնուեցան յուշատախտակներ՝ ձեռամբ «Մարալ»ի 30-ամեակի Կարգադիր Յանձնախումբի Ատենապետուհի Սէլմա Իսքէնտէրէօզի եւ Ս. Երրորդութիւն եկեղեցւոյ Թաղային Խորհուրդէն Պօղոս Եըլանի։
Ապա բեմ եկաւ օրուան խօսնակը՝ Էլմոն Հանչէր, որ ամբողջ երեկոյթի ընթացքին ձեռնհասօրէն վարեց հանդէսը՝ ամէն մէկ պարի մասին տալով հակիրճ տեղեկութիւններ։
Համերգի առաջին բաժինը բացուեցաւ հայկական աւանդական «Բերդպար»ով, որ իր յաջող բեմադրութեամբ կանխանշեց հանդէսի ողջ տեւողութեան բարձր որակը։ Ապա ցուցադրուեցան «Բարեկամութիւն», «Էրմոնի գովքը», «Արցախ», «Մարտապար», «Էնզէլի» պարերը, ինչպէս նաեւ հատուածներ «Գայիանէ»էն, հայկական ու վրացական ազգագրական պարեր։ Այս հատուածին մէջ հանդէս եկաւ նաեւ Տքթ. Գարին Եասթանքաչքօլ, որ մեներգեց Խաչատուր Աւետիսեանի «Սիրուս կը սպասեմ»ը։ Երկրորդ բաժինը բացաւ «Թիֆլիսէն պատկերներ»ը, որմէ վերջ նուագախումբը նուագեց «Շէհնազ լոնկա»՝ Սանթուրի Էթհէմէն։ «Ուզուն Տարա», «Սարտարապատ», ռուս ժողովրդական «Գալինքա», «Սայեաթ Նովա», Արտահանէ «Նազպար», «Արտաշատ» պարերը կազմեցին յայտագրին երկրորդ մասը, որու տեւողութեան Յովհաննէղս Բադալեանի «Սարերի հովին մեռնեմ»ը մեներգեց Գարին Սուսմաք, նուագախումբն ալ ներկայացուց Հայկ Գրիգորեանի «Վանայ ճամբէն»ը։
Երէկի այս ցուցադրութեան լոկ յայտագիրը մէջբերելը անիրաւութիւն կ'ըլլայ բեմին վրայ թափուած քրտինքին հանդէպ։ Սակայն գիրի աշխարհը, առնուազն սա թերթի սիւնակներուն սահմանին մէջ, կը մնայ անբաւարար։ Մտածումէ մտածում առաջնորդեց «Մարալ» երէկ իրիկուն զիս եւ վստահաբար բոլոր ներկաները։ Ինչպէ՞ս կ'ըլլայ, որ փոքր համայնք մը նման չափանիշերով պարախումբ մը կրնայ ունենալ։ Փոքրիկ համայնք մը ունենա՜յ պարախումբ մը, զոր կարելի է թերեւս ստեղծել պետական միջոցներով։ Ի՜նչ մեծ զոհաբերութեան ու նուիրումի արդիւնք է սա։ Մէն մի պարի համար աչքի լոյսով պատրաստուած զգեստները շլացուցիչ էին, անթերիօրէն կատարեալ… Արհեստավարժ պարողներ չկային բեմին վրայ. այդ տղաքը, որոնցմէ ոմանք յակայ-յանուանէ ծանօթ են մեզի, դպրոցական սաներ են տակաւին, ոմանք աշխատաւոր, ոմանք համալսարանական ուսանող, սակայն երէկ բեմի վրայ դարձած էին մէյ-մէկ տիտան, աղջիկներն ալ՝ նախանձնելի ծովահարսեր։ Բազմաթիւ անգամներ Երեւանի մէջ դիտած եմ Հայաստանի պարի պետական համոյթը։ «Մարալ» եւ Սփիւռքի միւս պարախումբերը շատ անգամ ազդուած են անկէ, շատ բնականաբար։ Ինչպէս կ'ըսեն՝ նմանը կ'ապրեցնէ բնօրինակը։ Երէկ գիշերուընէ վերջ սակայն կարելի դարձաւ մտածել, թէ իսթանպուլահայութեան պարախումբը՝ «Մարալ» իր եռանդով, իր ձգտումի անկեղծութեամբ, նպատակի իրագործումի անվեհերութեամբ, իր հոգիով ու անոր արտայայտման յաջողութեամբ կրցած է իր բնօրինակին մակարդակին բարձրանալ։
Այստեղ երկու խօսք կայ ըսելիք։ Նախ՝ նուագախումբին մասին։ Հայաստանէ ժամանած արուեստագէտներէ բացկացած էր ան մեծ մասամբ, Հայաստանի պարի պետական համոյթի նուագախումբի ղեկավար, յօրինող Հայկ Գրիգորեանի խմբավարութեամբ։ Բացի Հայաստան-Սփիւռք գործակցութեան դասական մէկ արտայայտումը ըլլալէ, յաջող ձուլումի մըն ալ ապացոյցը դարձաւ ան՝ եթէ նկատանենք անոնց երէկի ներդաշնակութիւնը պարախումբին հետ։
Բեմին վրայ կը սիրենք երգը, պարը, սակայն կը սիրենք նաեւ ա՛յդ ներդաշնակութիւնը, ձոյլ միասնականութիւնը պարողներու ու նուագախումբի ամբողջին մէջ։ Նոյն շարժումներու, մեղեդիներու համահունչ ձեւերու դաշն միասնութիւնը կը գրգռէ մարդկային հոգիի պապագը՝ ներդաշնակութեան հանդէպ։ Կեանքին խառնակութիւնը, քաոսը պահ մը կը մոռցուին, խառնիճաղանճ իրականութիւնը բեմին վրայ իր տեղը կը թողու վիպական ներդաշնակութեան մը։ «Կեղծ» է, այո՛, սակայն ո՞վ կրնայ մերժել անոր ընծայած հաճոյքը։
Միւս խօսքը կը վերաբերի Կարպիս Չափքանին, Իրիս Չափքանին։ Զոհողութեան այդ ի՜նչ հոգի է որ ունիք, սիրելի Կարպիս, սիրելի Իրիս։ Յուզուեցայ ձեր նուիրումին առջեւ, իրապէ՛ս։ Յայտնի է, այդ տղաքը, այդ պատանիները դո՛ւք յղկեցիք, արձանագործի մը նման դո՛ւք քանդակեցիք։ Անոնց ամէն մէկ շարժումին, ոտքի հարուածին, մատներու թափահարումին մէջ ձեր շունչը կայ։ Աշխատանքէ սանուց միութիւն եւ հոնկէ տուն վազեցիք, թերեւս սանուց միութենէն ուղղակի աշխատանքի գացիք երկար ու անքուն գիշերներէ վերջ։ Չեմ գիտեր անշուշտ։ Սակայն երէկի յաջողութիւնը, որ «Մարալ»ի պատմութեան մէջ իսկ նոր էջ մըն է ըստ իս, անկարելի էր ստեղծել այլ կերպ։ Համբուրելի են ձեր ձեռքերը, սիրելիք… Ու ձեր պարող տղաքը, որոնք երէկ ի՜նչ բուռն ծափերով գնահատեցին ձեզ, ապագային հոգիի ու մտքի որքա՜ն սաստիկ յուզում մը պիտի ապրին ամէն անգամ երբ յիշեն այս օրերը, ձեր անձնուիրութիւնը։
Համերգի եզրափակիչ հանգրուանին յուշատախտակներ յանձնուեցան բոլոր անոնց, որոնք կերտած էին 30-ամեակի այս փառաւոր պատկերը՝ Սէլմա Իսքէնտէրէօզին, Հայկ Գրիգորեանին, Կարպիս Չափքանին, Իրիս Չափքանին, պարուսոյցներու օգնականներ Հերա Մանուեանին, Սարեմ Ք. Շէշէթեանին, Նուրհան Սունէրին, մեներգիչներ Տքթ. Գարին Եասթանքաչքօլին, Գարին Սուսմաքին։
Փակման պարը պարեց ամբողջ պարախումբը՝ շուրջ 130 հոգի։ Գոյնզգոյն տեսարան մը ստեղծելով բեմին վրայ։ Մեր հոգիներուն մէջ ալ։ Սորվեցուցին որ այսպէս պարել գիտցող, այսպէս նուագող ու երգող գիտցող հասարակութիւն մը հազիւ թէ ընկճուի ժամանակաւոր դժուարութիւններու առջեւ։ Սորվեցուցին, որ
«Պար չէ սա, այլ՝ մի ազգի քաջ պատմութիւն,
Ուր պարտութի՜ւնն անգամ ունի հպարտութիւն,
Եւ չի՛ յաղթի ոչինչ այս հին ժողովրդին,
Որ այս ջանքո՛վ
Որ այս կամքո՛վ
Պարե՜լ գիտի…»։
Հալա՜լ է քեզ, «Մարա՛լ», պարէ՜…

ՅԱՍՄԻԿ ՊԱՊԵԱՆ ԳԵՐԵՑ ՊՈԼԻՍԸ - «ԺԱՄԱՆԱԿ»Ի ԴԱՐԱԴԱՐՁԻ ՀԱՄԵՐԳԸ

Մշակութային լուրջ իրագործումներու համար պարտադիր քանի մը տարրեր երբեք թերեւս քով քովի չգային Սփիւռքի լպրծուն գետիններուն վրայ, եթէ զուրկ ըլլայինք ներկայի հեռահաղորդակցական ու փոխադրական միջոցներէ։ Պարզամտութեան չվերագրուի ըսուածը. հապա ինչպէ՞ս մէկտեղուէին աշխարհի իրարմէ հեռու ծագերուն ապրող լաւագոյն ստեղծագործողները վայրի մը վրայ, որ կը գտնուի հեռաւոր ուրիշ ծագ մը՝ հոգ չէ թէ այդ մէկը անցեալին եղած ըլլայ միասնական մշակոյթի մը պատրանքը ապրեցնող կեդրոն մը։ Հարցը ճիշդ ալ -միշտ ալ- թիւր ընկալումներու կեղծ վէճեր կը յառաջացնէր, երբ թերեւս երէկի աննախնթացը պատահեցաւ։
Երազային էր պահը իրապէս. տեսնել բեմին վրայ Յասմիկ Պապեանը՝ որ չես գիտեր ո՛ր հռչակաւոր օփէրային թատրոնի (Մեթրոպոլիթէնի՞ թէ Շտաթցօփէրայի) փոշին դեռ կօշիկներուն վրայ, ձայնալարերը դեռ չհանգչած Փուչչինիի կամ Պէլլինիի բարդագոյն դերերգներու կատարումէն՝ կու գար Պոլիս, բեմ բարձրանալու համար Իսթանպուլի թէքնիք համալսարանի Մաչքայի մասնաշէնքի համեստ ամփիթատրոնին մէջ։
Իր կողքին տեսնել նոյնքան լուրջ անուն մը՝ Շահան Արծրունին։ Իր կեանքը հայ երաժշտութեան նուիրած յաջողակ գործիչ մը, կազմակերպիչը երաժշտական մեծ ձեռնարկներու։ Թերեւս հայ երգարուեստ տարածելու իր առաքելութիւնը ընդունելութեան չարժանանար եթէ չըլլար կատարողն ու մեկնաբանը արեւմտեան դասական երաժշտութեան ընտրագոյն կտորներուն։ Այնպէս որ իր հեղինակութիւնը անկասկած փայլ մը, երանգ մը կ՚աւելցնէ այս հին ժողովդրի անզուգական երաժշտութեան։
Եւ Վարդանանց երգչախումբը՝ Ատրուշան Հալաճեանի խմբավարութեամբ։ Սփիւռքեան իրականութեան արտայայտութիւններէն մէկը։ Համայքային, զո՛ւտ հայկական ուժերու մէկտեղումէն յառաջացած, սիրողական բայց նուիրեալ ուժերու համադրումը, որու արդիւնքը վստահաբար կրնար այլ ըլլալ -աւելի՛ բարձր- բոլորովին տարբեր պայմաններու տակ։ Համայնքի մը լաւագոյնը ըլլալու իրողութիւնը բաւարար պիտի չըլլար վստահաբար զայն գրաւիչ դարձնելու համար յաչս միջազգային հեղինակութիւններու։ Սակայն հոս է երբեմն հայ ըլլալու գաղտնիքը։ Երբ կրնան նշանակութիւն չունենալ արհեստավարժական նկատառումներ, ու հայ ըլլալը դառնայ բաւարար չափանիշ մը։
Երեք իրարմէ հեռու, թերեւս նախապէս քով քովի չեկած ու հետագային անգամ մը եւս քով քովի չգալիք ուժերը կը ձուլուէին, ի մի կու գային 100-ամեակ բոլորած թերթի մը՝ «Ժամանակ»ի դարադարձիկ յոբելեանը նշելու։ Թերթի ստեղծման օրուան պայմանները եթէ փոխուած չըլլային՝ երէկի համերգը թերեւս ո՛չ մէկ առանձնայատկութիւն ունենար ու դիտուէր բնական երեւոյթ մը. վերջապէս երաժշտարուեստի երեք միաւորներ կու գան քով քովի ու համերգ մը կ՚ունենան։ Քաղաքի՛ մը մէջ, որ մշակութային կեդրոն է։ Քաղաքի՛ մը մէջ ուրկէ Կոմիտաս անցած է, Արմենակ Շահմուրադեանի ձայնը հնչած է, Կանաչեան կազմած է «Քնար» նուագախումբը եւ բնական է որ ի մի գան Յասմիկ Պապեանը, Շահան Արծրունին ու Վարդանանց երգչախումբը։ Սակայն երբ խախտած է բնական յաջորդականութիւնը, Կոմիտասը ցնորած է ու ինկած՝ օտար Փարիզի մը հոգեբուժարանին մէջ, Կանաչեան ապաստանած է հեռաւոր Պէյրութի մը մէկ անկիւնը, ապա իրապէս իրադարձութիւն է աշխարհի լաւագոյն արուեստագիտուհիներէն Յասմիկ Պապեանը տեսնել հոս՝ բեմին վրայ, Շահան Արծրունին անոր քով եւ Վարդանանց երգչախումբը իրենց ետին։
Զանոնք կը միացնէ հայ թերթ մը, որ 100 տարիներու հեռաւորութենէն կը հասնի այս օրուան, վկան անասելի ողբերգութիւններու, միաժամանակ կործանման ուժգնութեան հաւասար աներեւակայելի զարթնումներու։ Իր էջերուն վրայ ցեղին հոգեկերտ հեղինակները հիւրընկալած, հոգ չէ թէ այսօր հեռու ըլլայ իր այդ փառքի օրերէն։ Կոմիտասէն տառ մը, Դանիէլ Վարուժանէն ստորակէտ մը, Երուանդ Օտեանէն բառ մը, Զապէլ Եսայեանէն միջակէտ մը, Գրիգոր Զօհրապէն, Վահան Թէքէեանէն նախադասութիւն մը հիւրընկալած ըլլալն իսկ □Ժամանակ□ը արժանի կը դարձնէ միայն լաւագոյն իրագործումներու։ Այլ կերպը անիրաւութիւն կ՚ըլլայ յիշուած ու դեռ բազմաթիւ չյիշուած ուրիշ անուններու…
Երկար ատենէ ի վեր սպասուած համերգը բացուեցաւ Յասմիկ Պապեանով։ Իրմէ զուլալ աղբիւրի մը նման բխեցաւ Կոմիտասը (1869-1936)։ Ջինջ. մաքրամաքուր։ Նախ «Կռունկ»ը եւ հերթով՝ «Ծիրանի ծառ»ը, «Չինար ես»ը, «Քելեր, ցոլեր»ը, «Քելէ, քելէ»ն, «Շողեր ջան»ը, «Կաքաւի երգ»ը։ Իրարու հիւսուած եօթ ստեղծագործութիւններ։ Հատուածներ ամբողջէ։ Պապեանի ձայնով Կոմիտաս ելեկտրական հոսանքի մը նման անցաւ սրտէ սիրտ, թրթռացնելով բոլոր հոգիներուն լարերը։ «Կռունկ»ը յատկապէս, յետոյ «Չինար ես»ը, «Քելեր ցոլեր»ը անշուշտ եւ «Ծիրանի ծառ»ը մանաւանդ… Ե՞րբ արդեօք այսքա՜ն տպաւորիչ հնչած էին Պոլսոյ մէջ։ Տամկացնելու աստիճան մեր աչքերը։ Ծափերը բաւարար պիտի չըլլան երբեք յայտնելու համար հոգիին գոհունութիւնը։
Յասմիկ Պապեան առաջին հատուածի վերջաւորութեան մեներգեց իսթանպուլահայ ունկնդի համար բոլորովին նոր անունէ մը՝ Տիգրան Մանսուրեանէ (1939) «Չորս հայրէն»ը։ Մանսուրեան արդի հայ երաժշտարուեստի կարեւորագոյն յօրինողներէն է։ Այս գործը կը նկատուի դժուար կատարելի. հանգամանք մը, որ անշուշտ ի զօրու չէր Յասմիկ Պապեանի համար։ Նահապետ Քուչակի չորս հայրէններու հիմամբ ստեղծուած այս կարեւոր ստեղծագործութիւնը Տիգրան Մանսուրեանի երգացանկի դասական բացկացուցիչներէն է։ «Դաւիթ Մարգարէ», «Իմ հոգւոյս հոգի», «Ես ան հաւերուն էի» եւ «Երբ ես ի յաշխարհս եկի» հայրէնները միջնադարեան շարականի մը, ստեղիի մը համը ունին ու իրենց յօրինիչը՝ Մանսուրեանը կը վերածեն արդի տաղերգուի մը, ժամանակակից Առաքել Սիւնեցի մը։ Շահան Արծրունիի դաշնամուրի նուագակակցութիւնը անթերի էր այս բաժնին ընթացքին եւս։
Ծանր այս գործին մթնոլորտը քիչ մը մեղմելու համար թերեւս Յասմիկ Պապեան առաջին բաժինը եզրափակեց Բարսեղ Կանաչեանի (1885-1967) յայտնի «Օրօր»ով։
Միջնարարէն վերջ, յայտագրի երկրորդ հատուածը յատկացուած էր Շահան Արծրունիին։ Ան նախ նուագեց Սարգիս Բարխուդարեանէ (1887-1973) «Նազ պար»ը եւ անմիջապէս անցաւ Արամ Խաչատուրեանի (1901-1978) «Թոքքաթա»ին՝ առանց արտօնելու, որ հանդիսատեսը ծափահարութիւններով գնահատէ իր վարպետ կատարումը։ Արծրունի իրեն յատկացուած բաժինը եզրափակեց Առնօ Բաբաջանեանի (1921-1983) յայտնի «Էլէկիա»ով՝ յօրինուած Սայաթ-Նովայի թեմաներով։
Ապա բեմ բարձրացաւ Վարդանանց երգչախումբը։ Ատրուշան Հալաճեանի մականին ներքեւ երգչախումբը երգեց Բարսեղ Կանաչեանի «Նանոր»ը։ Գործը, որ Մշոյ Ս. Կարապետ վանք կատարուած ժողովրդական ուխտագնացութեան մը նկարագրութիւնն է, կը վայելէ մեծ համբաւ։ Վարդանանց երգչախումբի երգիչներն ու երգչուհիները ստեղծագործութեան կարեւորութեան գիտակցութեամբ է որ կատարեցին զայն՝ արժանանալով հանդիսականներու ջերմ ծափերուն։
Յասմիկ Պապեանի, Շահան Արծրունիի ու Վարդանանց երգչախումբի առանձին ելոյթները բոլոր նախադրեալները պատրաստած էր վերջին բաժինը միասնաբար ուժգին եզրափակումի մը վերածելու համար։ Պիտի ներկայացուէր հատուած մը Արմէն Տիգրանեանի (1879-1950) «Անուշ»էն՝ հայ օփէրայի դասական ստեղծագործութիւնէն։ «Խելագարութեան դրուագ»ը նախընտրելի հատուած մըն է նման պարագաներու համար, ուր Անուշի դերերգը կը հասնի իր ողբերգականութեան գագաթին։ Յասմիկ Պապեան, որ առաջին հատուածին հանդէս եկած էր որպէս համերգային մեներգիչ, «Անուշ»ի կատարումով վերադարձաւ օփէրայի երգչուհիի իր տարերքին։ Տրամաթիզմը հասցնելով ենթադրելիի բարձրագոյն սահմանին՝ առանձնացաւ ցարդ մեր լսած ու տեսած «Անուշ»ներէն։ Անզուգական էր ան, ձայնին բոլոր երանգները ծիածանի մը պէս փռուեցան եթերին վրայ, պահ մը մնացին կախուած հոնկէ՝ միջոց մը վերջ թափելու համար անմիջական շրջապատէն անջատուած մեր գիտակցութեան վրայ։ Իրապէս հրա՜շք մըն էր…
Յոտնկայս եւ բուռն ծափահարութիւններ։ Դարձեալ հատուած մը □Խելագարութեան դրուագ□էն։ Ծափահարութիւններ՝ աւելի՛ ուժգին։ Գաբրիէլ Երանեանի նուիրական «Կիլիկիա»ն այս անգամ, Նահապետ Ռուսինեանի բանաստեղծութեամբ։ Ծափահարութիւնները կը շարունակուին, խլացնելու աստիճան։ Եւ եզրափակիչը նորէն Կոմիտասի մշակմամբ, Գաբրիէլ Երանեանի անմահ գործով՝ «Հայաստա՜ն, երկիր դրախտավայր»։
«Անդրազգային» տարածք ըսուածը այս ըլլալու է. երբ չէք զգար ձեր ո՛ւր ըլլալը, չէք գիտեր թէ երբ դռնէն դուրս ձեր ոտքը դնէք՝ ո՛ւր պիտի յայտնուիք։ Այնքան որ ներսը ձեզ քաշած է իր մէջ։ Անուրջներու, պատրանքներու, տեսիլքներու, երազներու, խաբկանքներու (ինչ որ ուզէք կրնաք ըսել) միասնաբար ապրուիլը, գրեթէ յաջորդական ձեւով, կրնայ նոյնիսկ հոգեկան ցնցում յառաջացնել։ Սահմանները զանցելով՝ ստեղծել սեփական սահմանները։ Խորենացիի «Սահմանք քաջաց զէնն իւրեանց»ը փոխուած ու դարձած է մշակոյթով «ասպատակութեան» մը՝ նուաճելով աւելի ընդարձակ սահմաններ, քան կրնար զէնքը։ Հայաստան մը ստեղծել ամբողջ աշխարհի տարածքին, Տէրեանի «Հոգեւոր Հայաստան»էն աւելի տարբեր գուցէ։ Յասմիկ Պապեանի, Շահան Արծրունիի եւ Վարդանանց երգչախումբի միասնութիւնը իր խորքին մէջ ուժեղ էր, իր գծագրած տեսարանով՝ սքանչելի։ Անկրկնելիօրէն գեղեցիկ։
Շնորհակալութիւն մը բաւարար պիտի ըլլա՞ր արդեօք։ Ճիշդ է, շնորհ ընդունեցինք երէկ, ինչպէս նորընծայ մը որ միւռոնով կ՚օծուի։ Հայը իր երախտագիտութիւնը կը յայտնէ այս հաստատումով՝ շնորհ ընդունիլը յայտնելով դիմացինին։ Բայց մենք պարտք մնացինք երէկ ձեզի սիրելիներ։ Անփոխադարձելի թերեւս…

Ի՞նչ է մէթրոյին հայերէնը. ընդուղի՞

Հայերէնի դասընթացքի մը ատեն, զոր վերջին շրջանին կը ջանամ վարել, հարցուեցաւ, թէ ի՛նչ է մէթրոյին (metro) հայերէնը: Բնաւ չէի մտածած նախապէս, քանի որ սուորաբար մէթրօ կ'ըսեմ, շատերու նման: Հետեւաբար փորձեցի աշակերտներուս հետ միասնական աշխատանք մը վարելով հասնիլ արդիւնքի մը ու գտնել յարմարագուն բառը այս փոխադրամիջոցին համար, որ վերջին շրջաններուն բաւական մը մուտք գործեց մեր առօրեայէն ներս:
Արդիական նման բառերու թարգմանութեան ժամանակ առհասարակ կը նախընտրեմ օգտուիլ հայերէնին բառամթերքը հարստացնելու կոչուած գլխաւոր աղբիւրէն՝ բառապատճէնումէն, որ բառաստեղծման տարածուն միջոց մը եղած է նաեւ միջնադարուն: Եւ կամ կը նայիմ, թէ բառը ինչպէս կը գործածուի Հայաստանի մէջ, ուր ռուսերէն ասոյթներու առընթեռ կան մաքուր հայերէնով բառեր նաեւ՝ գործածականութեան զարմանալի ժողովրդականութիւն մը վայելող:
Երեւանի մէջ 1980-էն ի վեր մէթրօ գոյութիւն ունի, բայց հայերէն բառ մը ստեղծուած չէ եւ, իհչպէս շատ մը երկրներու մէջ, կը կոչուի «մէթրօփըլիթէն»: Այս բառն ալ ԺԵ. դարուն սկսած է գործածուիլ նախ լատիներէնի մէջ՝ բնորոշելու համար քաղաքի մը գլխաւոր եպիսկոպոսը (մետրոպոլիտ): Իսկ ԺԶ. դարուն անգլերէնի մէջ ձեռք բերած է գրեթէ այսօրուան իմաստը, որ է՝ մեծ քաղաքին պատկանող: Թէ ե՞րբ բառը վերածուած է փողադրամիջոցի մը յատուկ անունին, դժուար պիտի չըլլայ կռահել. Ի. դարասկիզբին ֆրանսացիք Փարիզի հռչակաւոր մէթրօն կոչած են Chemin de fer Métropolitan (մեծ քաղաքի երկաթուղի):
Մէթրոյի հայերէնին անկարելի պիտի ըլլար ուրեմն հասնիլ Հայաստանի վրայով կամ փոխադրամիջոցին կնքահայրը եղող ֆրանսերէն բնօրինակը պատճէնելով: Յիշեցինք, որ գոյութիւն ունի նաեւ բաւական գործածական անգլերէն բառ մը՝ subway: Կրնայի՞նք արդեօք պատճէնել այս մէկը. չէ՞ որ նոյն նախածանցով գոյութիւն ունեցող այլ բառ մը անցեալին հայերէնը պատճէնած էր անգլերէնէն՝ submarine-ը թարգմանելով ընդծովեայ: Ուրեմն, sub-ը թող շարունակէ համապատասխանել ընդ- նախածանցին, իսկ way-ն ալ թող ըլլայ ուղի: Եւ կ'ունենանք ընդուղի բառը, որպէս հայերէնը մէթրոյի:
Հայերէն այլ բառեր ալ առաջարկուած են մէթրոյին համար՝ զոր օրինակ գետնուղին կամ գետնանցքը, որոնք աւելի ստորգետնեայ միջանցքներու, ճամբաներու տպաւորութիւնը կու տան լսողին կամ ընթերցողին:
Անշուշտ, չեմ կրնար գիտնալ, թէ ընդուղին ի՞նչ տպաւորութիւն կրնայ ստեղծել, սակայն սա ալ առաջարկ մըն է, որուն ճակատագիրը այսու կը յանձնեմ գրողներու եւ խօսողներու կամքին:

28 Փետրուար 2007
«Ժամանակ»

Հպարտ ու գիտակից



«Թող ո՛չ մի զոհ չպահանջուի ինձնից բացի,
Ուրիշ ոտքեր կախաղանին թող մօտ չգան»:
Եղիշէ Չարենց


Հրանդի՝ հայ մարդու մը, լրագրողի մը, մտաւորականի մը զոհուի՞լը պէտք էր հասկնալու համար միասնականութեան կարեւորութիւնը կամ անհրաժեշտութիւնը, որոնց հրատապութեան կոչերը կը լսուին այսօր համայնքին մէջ: Պէտք է ցա՞ւ ապրէինք, արտասուէի՞նք, ցնցուէի՞նք՝ զգալու համար գէշ-աղէկ մեր ձեռքը գտնուող մնացորդացին անփոխարինելի ըլլալուն փաստը: Հրանդին ըսել կամ ընել ուզածը այս վերջին քանի մը օրերուն կը բարձրաձայնենք կամ կը ջանանք կատարել, մինչդեռ որքան տենչալի էր զանոնք իրականութեան վերածել երբ չէր պատահած նման ողբերգութիւն մը: Հասարակութիւնները դէպի զգաստացում առաջնորդելու, զանոնք ցնցելու, անոնց ներքին լարուածութիւնը պահ մը գոնէ թուլցնելու համար միթէ անհրաժե՞շտ է անհատին մահը: Եթէ այո՝ ապա մենք շատ ունինք անոնցմէ... Ո՞ր մէկուն անունը բերել գէթ օրինակի մը համար: Անցեալի նահատակութիւնները անբաւարար կրնան նկատուիլ այն պատրուակով, թէ անոնց գոյութիւնը չէ համընկած մեր գոյութեան տխուր ընթացքին, ինչ որ ցոյց կու տայ, թէ միջոց մը վերջ մոռցուած են անոնց վկայութեան դառն փորձը:
Ո՞ւր էինք մենք, երբ պատահեցաւ Հրանդին նահատակութիւնը: Եւ ո՞ւր ենք այսօր, երբ հողին կը յանձնենք զինքը: Ի՜նչ մեծ է չէ տարբերութիւնը վերջին սա քանի մը օրերուն: Չեմ ուզեր մանրամասնել... Բայց միթէ զո՞հ մը անհրաժեշտ էր, արեան կարմի՞րը հարկաւոր էր ամրապէս զիրար գրկելու, զիրար սիրելու, յարգելու, իրարու փարելու գուցէ մոռցուած հարկադրանքը քիչ թէ շատ մեր մէջ զգալու համար:
Իւրայիններուն հանդէպ մերձաւորութիւն մը ստեղծելու բուռն ջանքերը, մեծ հաւանականութեամբ, կը բխին դուրսի «անծանօթ» աշխարհին դէմ վախ ունեցող մանկան մը հոգեբանութենէն: Տեղական մամուլէն կարդացի քանի մը պոլսահայերու հետ կատարուած կարճ հարցազրուցներ, ուր անոնք վերստին մատնուած էին վախի ճնշումին, չէին ուզեր արտայայտել իրենց մտածումները, չէին համարձակիր հայերէն խօսելու, կը քաշուէին բացայայտելու իրենց ինքնութիւնը ու կը փափաքէին ներամփոփուիլ, չէզոքանալ:Զգուշութիւն մը, զոր Հրանդ, իր պարագային, յաջող օրինակով մը հանգիտութեան մէջ կը դնէր աղաւնիին զգացածին հետ: Ուրեմն ի՞նչ՝ կը վերադառնանք հի՞ն օրերուն, երբ «հայ եմ» ըսելն անգամ համարձակութիւն կը նկատուէր ոմանց կողմէ: Յուսամ այդ քանի մը պոլսահայերու տրամադրութիւնները չեն ընդհանրացած ու անոնք կը մնան պարագայական օրինակներ որպէս: Այլապէս դաւաճանած պիտի ըլլանք Հրանդի դեռ թարմ եւ մեր այլ նահատակ մտաւորականներու յաւէտ յիշատակելի անուններուն, զորս կ'ապրին մեր դաւանած սկզբունքներուն մէջ, թէ միասնականութիւնը, ազգային արժէքներուն հանդէպ մեր գուրգուրանքը, հայերէնի նկատմամբ մեր սէրն ու հին ժողովուրդի մը վայել լրջմիտ հպարտութիւնն է մեր գոյութեան երաշխիքը:

* * *
Այսօր հողին կը յանձնենք Հրանդը:
Իր հետ ունեցած սակաւաթիւ յիշատակներէս ինքզինք վերյիշումի ենթարկեց յատկանշական հետեւեալ դրուագը:
Քանի մը տարիներ առաջ էր, երբ «Կիլիկիա» առագաստանաւը խարսխած էր Գնալը կղզիի մօտակայքը: Նաւուն երկօրեայ այս այցելութիւնը տակաւին անմոռանալի կը մնայ շատերուն համար: Կարճատեւ սակայն բուռն ապրումներու առիթներ ընծայած էին պատմական այդ օրերը, որոնք իրենց աւարտին հասան երբ առագաստանաւը խարիսխ բարձրացնելով սկսաւ հեռանալ դէպի բաց ծով, դէպի անյայտ հեռուները: Փոխ-նաւապետը՝ Արեգ Նազարեան, վաղեմի բարեկամ մըն էր Երեւանէն: Գացի քովը եւ ըսի, թէ կ'ուզէի ընկերանալ իրենց մինչեւ կղզիին բացերը: Ընդունեց առանց առարկութեան: Կը կարծէի, թէ նաւուն միակ պոլսահայն եմ եւ սկսած էի ուրախանալ, թէ «Կիլիկիա»ն վերջինն է որ պիտի լքեմ: Յանկարծ տեսայ Հրանդը: Պիտի չկարենամ ըսել, թէ ուրախութիւնս կրկնապատկուած էր, քանի որ առանձնաշնորհեալ ըլլալու պատիւը ստիպուած պիտի ըլլայի բաժնելու իրեն հետ: Միասին թափառեցանք քիչ մը նաւուն վրայ, դիտեցինք ծովը, ապրեցանք «Կիլիկիա»ի անկրկնելի մթնոլորտը, օգնեցինք նաւազներուն, երբ անոնք կայմին վրայ կը բարձրացնէին հսկայ առագաստը: Վերջապէս եկած էր նաւը լքելու պահը: Ցատկեցի ու անմիջապէս գլուխս ետ դարձուցի՝ տեսնելու համար, բէ Հրանդ ինչպէս ծով պիտի ցատկէ: Կարճ միջոց մը ետք ան եւս լքեց առագաստանաւը, նստաւ իր նաւակը ու սկսաւ վերադառնալ կղզի:
Իրմէ մասունք մըն է այսօր այս անմոռանալի յիշատակը ու գիտեմ, որ ապրէր իսկ պիտի չկրկնուէր անգամ մըն ալ: Թէեւ աշխատելու առիթն ալ ունեցած եմ Հրանդին հետ, 1996-ի ամրան, «Ակօս»ի մէջ, թէեւ քանի մը անգամներ Երեւանի մէջ մէկտեղուած ենք զանազան առիթներով, թէեւ բարկացուցած եմ զինքը, ողջագուրուած ալ ենք... Այո, եղած են այս բոլորը եւ կրնային նորէն ըլլալ: Բայց «Կիլիկիա»ն անկրկնելի ապրում մըն էր ու պիտի մնայ ալ...
Այսօր հողին կը յանձնենք Հրանդը: Այս անգամ չեմ ուզեր ետ դառնալ ու դիտել զինքը: Չեմ ուզեր նային իրեն վերջին անգամ մըն ալ՝ յիշողութեանս մէջ չխաթարելու համար իր պատկերը, չեմ նայիր զգետնուիլը պատկերող լուսանկարներուն, չեմ քալեր այսուհետ «Ակօս»ի շէնքին մայթին վրայ, չեմ ուզեր ապրիլ իր նահատակութեան բօթին յառաջացուցած սարսուռները:
Այսօր հողին կը յանձնենք Հրանդը, որպէս նահատակ մը, որ փորձեց ապրին հայու պէս՝ հպարտ ու գիտակից:

23 Յունուար 2007
«Ժամանակ»